İş sağlığı ve güvenliği; çalışanların, iş yerlerinde sıhhatli ve güvenli çalışmasını elde eden bir disiplindir. Bu disiplin, bizim önceliğimiz olduğundan (değilse de olması gerektiği için), derhal her iş yerinde ve iş alanında uygulanmalıdır. Çalışanlarla beraber, ailelerinin ya da yakın çevrelerin de sağlığını koruyup refahını ve güvenliğini sağlar. Kısaca, bu disiplin derhal hepimiz içindir. İş sağlığı ve güvenliğinin ihtiva ettiği, bizim de bahsetmemiz ihtiyaç duyulan birçok içerik ve başlık vardır.
Geçmiş zamanlardaki insanoğlu da bu mevzunun ne kadar mühim bulunduğunun farkındaydılar.
Örnek olarak; birinci yüzyılda, Romalı bilim insanı, Gaius Plinius Secundus; zehirli kurşun okside maruz kalan madenciler için yüz maskesi kullanmayı önermiş. Bugünde ise, bu mevzu ile ilgili ‘Internasyonal Emek harcama Örgütü’ ve ‘Dünya Sıhhat Örgütü’ benzer biçimde organizasyonlar bulunmaktadır.
Seneler hatta yüzyıllar öncesinden de gördüğümüz benzer biçimde; iş yerlerinde kendimizi, kaza yada risklerden korumamız gerekir. Bu korumalar için kullandığımız birkaç güvenlik programı vardır. Bunlardan birincisi ‘orta dereceli’ güvenlik programı ve diğeri ‘yüksek dereceli’ güvenlik programıdır.
‘Orta dereceli’ güvenlik programı, mevcud tehlikeleri ortadan kaldırır. Fakat ‘yüksek dereceli’ güvenlik programı, biz daha tehlikelerle yüzleşmeden, tehlikelerin gerçekleşmemesi için çalışır. Bu yüzden ‘yüksek dereceli’ güvenlik programının kullanılması daha sıhhatli olur.
Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği yasası bulunmaktadır ve yasa, bu disiplin için bir yönetmelik sağlar. Bu yasa 2012 senesinde uygulamaya girmiştir. Amacı; sıhhat ve güvenlik yönetmeliğini geliştirecek, insanların buna uymasını sağlayacak bir sistem geliştirmektir. Bu yasaya bakılırsa, işverenlerin birçok sorumluluğu vardır.
Bunlardan bazıları; denetim sorumlulukları ve yönetim sorumluluklarıdır. Bununla birlikte çalışanların da, iş yerlerinde haiz oldukları bazı haklar vardır. Bunlar; iş sağlığı ve güvenliği mevzusunda kararlara katılma hakkı, iş sağlığı ve güvenliği sorunlarını bilme hakkı, güvensiz işten kaçınma hakkı benzer biçimde haklardır. Yasaya bakılırsa iş yerlerinde, iş sağlığı ve güvenliği memuru (sertifikalı), iş yeri hekimi, işçi temsilcisi ve iş sağlığı-güvenliği tablosu (prosedür, kurallar ve riskler için) bulunmalıdır.
İş sağlığı ve güvenliği yönetmeliği, çalışanların fizyolojik, zihinsel ve toplumsal iyiliklerini korumalıdır.
Onları riskten koruyup, onlara rahat ve güvenli çalışabilecekleri uygun bir ortam sunmalıdır. Tüm bunlar için iş sağlığı ve güvenliği servisleri bulunur. Bu servisler muayene yapar, mesleki emek verme ortamının hijyen denetimini sağlar, sıhhat eğitimi verirler. Bu tarz şeyleri yapanlar ise iş sağlığı ve güvenliği komitesidir.
Komite; işverenleri, çalışan temsilcisini, İSG yöneticisini ve doktorları kapsar. Bununla birlikte, İSG ve öteki alanlar, interdisipliner bir ilişki içerisindedirler. Mesela, ergomomi (Ergonomi; insanoğlunun fizyolojik ve ruhsal özelliklerini inceleyerek insanoğlunun makine ve çevre ile olan uyumunu naturel ve teknik olarak araştırma ve geliştirme emek harcamaları topluluğudur.), mühendislik, toksikoloji, çevre uzmanlığı vb. alanlarla etkileşimdedirler.
Öteki taraftan, bir iş yerinde, istemesek de kazalar gerçekleşebiliyor. İş kazaları, beklenmedik ve fena sonuçlar doğuran kazalar olabiliyor. Hastalık, incinme ve hatta ölümle bile sonuçlanabiliyor. Bu kazaların tipleri vardır. Örnek olarak; düşmeler, düşen eşya altında sıkışmalar, makine kazaları, patlamalar benzer biçimde. Bu kazaların sonucunda da insanlarda geçici engeller, kalıcı engeller, ya da öteki durumları gözleyebiliyoruz.
Dünyada bu şekilde birçok iş kazası görülmektedir ve bu durumlar maddi anlamda da zor durumlar olmaktadır. Bu yüzden, iş kurallarını bilip, tedbir almak fazlaca önemlidir. Bu kazaları önlemek için fizyolojik önlemler ve güvenlik programları gerekebilir. Fizyolojik önlemler; ekipman sağlamak, temizlik, kullanılan eşyaların ve çevrenin kontrolü vb. Sadece, kurduğumuz ya da kurmaya çalıştığımız tüm bu sistemde bir zayıflık olursa ve o zayıflık bununla beraber gelecek zayıf halkalara da sebebiyet verirse, bu sistem hata ve başarısızlıkla sonuçlanır.
Bunun yanında bu zayıf halkalar ya da kazalar yalnız bir kişinin değil, her insanın sorumluluğundadır. Sadece maalesef bazı insanoğlu bu sorumlulukların bilincinde değiller ya da dikkat etmiyorlar. Bunun sonucunda da problemin büyüklüğü giderek artıyor. Mesela; ortalama 1.2 milyon insan, iş kazaları sebebiyle yaşamını kaybediyor.
Bu ölümlerin sebebini de üç başlık altında inceleyebiliriz; iş yeri kaynaklı, çalışan kaynaklı, işveren kaynaklı. İş yeri; bina olarak güvensiz olabilir, eski makinelere haiz olabilir ya da havalandırması zayıf olabilir. Çalışanların yeteri kadar tecrübesi olmayabilir. İşverenlerin de kafi finansal deposu olmayabilir, kafi dikkati ve bilgisi olmayabilir.
İSG ile ilgili bir öteki mevzu başlığı ise iş hijyenidir.
İş hijyeni ise iş kazalarının tanımlanıp değerlendirilmesidir. Bu terim birazcık kapsamlı bir terimdir. Bir tek insanları değil bununla birlikte yakın çevreyi de kapsar. İş hijyeniyle ilgilenen başlıca görevliler bulunur. Bunlar; çalışanlar, yöneticiler, danışmanlar, güvenlik uzmanlarıdır.
İş yerindeki tehlikeler kendi içinde kategorilere ayrılır; kimyasal tehlikeler (parçacıklar, ağır metaller vb.), fizyolojik tehlikeler (ses, ışınım vb.), biyolojik tehlikeler (bulaşıcı hastalıklar vb.), çevresel tehlikeler (ıslak yer, ekipman vb.), davranışsal tehlikeler (stres vb.). Bu iş tehlikelerinin ve çevredeki ihtimaller içinde tehlikelerin bilincinde olmak için, bu tarz şeyleri değerlendirip öğrenmeliyiz.
Bu tarz şeyleri değerlendirirken; uyumlarını, kaynak karakterizasyonunu, acil durumları, denetim önlemlerini, risk değerlendirmelerini göz önüne alırız ve bunu ölçerek, modelleyerek ya da mesleki maruz kalma sınırı ile karşılaştırarak yaparız. Tüm bunlar için bazı kontroller vardır ve hiyerarşik düzene bakılırsa sıralı olurlar. Birincisi eleme (risk i yok etme), ikincisi mühendis kontrolleri (daha iyi düzenlenmiş bir emek verme ortamı için), üçüncüsü emek verme kontrolü (süreç ile ilgilenir) -idari denetim (vakit ve insan ile ilgilenir), dördüncüsü personel koruma ekipmanlarıdır.
Personel koruma ekipmanları, çalışanların vücutlarını herhangi bir zararı olan maddeden korumak adına fazlaca önemlidir. Maruz kalınan zararı olan maddenin yoğunluğu da bir o denli önemlidir. Iyi mi maruz kaldığımızı da; yeme yolu ile, deriden, gözlerimizden ya da tüm vücudumuzdan olmak suretiyle sınıflandırabiliriz. Bu maruz kaldığımız etmenler kronik olarak ya da akut olarak tesir bırakabilirler. Eğer akut ise; kısa süreli fakat yoğun olur. Eğer kronik ise uzun soluklu fakat daha azca yoğunlukta olur. Maruz kaldığımız toplam yüke ise ‘doz’ denir.
İSG ilkeleri bulunur.
Bunlar; çekince tanımlama, risk değerlendirme, risk kontrolü ve denetim önlemlerini gözden geçirmektir. Risk, yaralanma ya da hastalık olasılığıdır. Bu mevzuda ustalaşmış insanoğlu beklenen riskleri bir formül yardımıyla hesaplayabiliyorlar. Bununla birlikte, o insanoğlu riskleri, risk değerlendirme bileşenleri ile değerlendiriyorlar. Mesela; çekince karakterizasyonu, doz-yanıt değerlendirmesi, maruz kalma değerlendirmesi.
Çekince karakterizasyonunda insanoğlu; hayvan verilerini, canlı verilerini, insan verilerini ve yapı-etkinlik ilişkisi verilerini değerlendirirler. Veriler, uzmanlar (toksikoloji uzmanları vb.) tarafınca daima lüzumlu görülür. Emek harcama sonunda nereye ulaştığımızı görebilmek ve riskleri değerlendirebilmek açısından önemlidir. Toksisite, bazı ölçüm yöntemleriyle ölçülebilir ve hayvanlar üstünde kontrol edilir. Hayvan testleri, emek harcamaları ve destekleyici veriler risk karakterizasyonu için kullanılır. İnsanlarda da epidemiyolojik emekler ve klinik emek harcamaları yapılır.
Epidemiyolojik emekler, bir popülasyondaki hastalık riskini ölçer. Hayvan emek harcamaları da, hayvanlar üstünde uygulanan ve veri toplamak için meydana getirilen emekler ya da testlerdir. Hayvan emek harcamaları yapılırken insanoğlu daha fazlaca yaşam aşamalarına, sürece ve sonlanım noktalarına odaklanırlar. Meydana getirilen hayvan emek harcamaları 3 yıldan daha azca bir süre için geçerli olur. Hayvan toksisite çalışmalarında, tiplere ve sürece bakılır.
Mesela; 14 gün için akut, 13 hafta için yarı-kronik ve 2 yıl için kronik diyebiliriz. Bu emekler sonucunda veri elde edilir ve hemen sonra, bu veriler çözümleme edilir, durumun yoğunluğuna bakılır ve insan ile ilişki düzeyi çıkarılır. Mühim sorulardan biri de, insanlarla ilgisinin olup olmadığıdır.
Son olarak
Bir iş yerinde yazılı kurallar olmalıdır, poster ya da tabelalarda işaret şeklinde olabilir. Laboratuvarlarda her cihazın ya da kimyasalın üstünde uyarı gösteren işaretlerin olduğu benzer biçimde. Bu kurallara duyarlılık göstermeli ve onları bilip, onlara uymalıyız. Bu kuralların yanı sıra maddeleri ya da cihazları iyi mi kullandığımız da fazlaca önemlidir. Laboratuvarlarda ya da değişik iş yerlerinde kullandığımız maddelerin iyi mi kullanılacağı ya da kullanmak için hangi korunma ekipmanına ihtiyacımız olduğuna dair informasyon içeren informasyon formları bulunur.
Bu formu ciddiye alıp, yazanlara uygun hareket etmeliyiz, bir sorumuz olduğunda da danışmanlarımızdan yardım istemeliyiz. Bununla birlikte kişisel hijyenimizi sağlamak da mühim kurallar içinde yer alır. Laboratuvardan örnek verecek olursak, saçlarımızın tertipli, ellerimizin temiz, kıyafetlerimizin uygun ve temiz olması gerekir.
Normal olarak önlüğümüz ve öteki vasıta gereçlerimizin de eksiksiz üzerimizde bulunması gerekmektedir. Emek harcama alanımızdaki her şeye karşı son aşama dikkatli olup, yazılı olan ya da olmayan tüm kuralların bilincinde olmalı, onlara uyum sağlayarak güvenli bir halde araştırmalarımızı, çalışmalarımızı gerçekleştirmeliyiz.
Her insanın sağlığı ve güvenliği için; tüm çevremizi, insanları, kendimizi, emek verme alanımızı düşünmeli ve buna bakılırsa hareket etmeliyiz. Tüm bunlar, her insanın sorumluluğundadır ve güzel bir emek vermeden daha önemlidir. Eğer hayallerimize giden o yolda yürümek istiyorsak, ilk olarak iş sağlığı ve güvenliğini önceliğimiz yapmış olup, bunu takip etmeye başlamalıyız. Şimdi!