Metafor, mecaz anlam üstüne kurulmuş benzetme şekline dayanan bir kavramdır. Etimolojik açıdan Antik Yunan’a kadar uzanan bir “söz sanatı” olarak da tanımlayabiliriz. Türk Edebiyatı’nda Mecaz-ı Mürsel benzer biçimde mesela. Bir ihtimal ucundan kinaye de… Köken itibari ile Latince ve Yunanca bir kelime olan metafora kelimesinden gelir. Metaforda birbiri ile bağlantısı olmayan kelimeler kullanılmaz. Aksine o kelimelerin değişik anlatımlarla derinlik yaratması ile yapılır.
Less is more (azca, çoktur) felsefesi hayatımızın bir çok yerinde mühim. Ifade ne kadar yalın ve ağdasız olursa iletilmek istenen ileti da bir o denli net ve anlaşılır olur, bu mevzuda mutabıkız tamam. Fakat bazı anlatımlar var ki ağdayla süslenmese bile değişik benzetmeler ile ifade edilip karşı tarafında aklında daha kolay yer edebiliyor ki bunlara da metafor diyoruz. Aslına bakarsak mecaz ile tabir edilir çoğu zaman sadece derininde mecazdan birazcık daha farklıdır. Tek başına mecazdır demek yerine temelin gene mecaz olan bir benzetme şeklidir desek daha doğru bir ifade olabilir. Türkçe’de “eğreltileme” olarak da kullanılıyor. Bir mevzuyu ya da durumu açıklamaya çalışırken yada karşımızdakine bir duygu alışverişi yapmak için aslolan anlatmak istediğimiz şeyi değişik benzetmelerle anlatırız. Buna bir söz sanatı da diyebiliriz. Bu sanatı idrak etmek zekâ ve komiklik anlayışını da bununla beraber getirir zira metafor içine kucak dolusu zekâ kokusu serperek olur. Metafor bir tek yazarlık ya da edebiyat alanında kullanılmaz; kavramsal metafor, sosyolojide metafor, mimarlıkta metafor ve hatta psikolojide metafor örneklerine de rastlıyoruz.
Metaforun önemi
Metafor bilhassa eğitim alanında büyük ehemmiyet taşıyor. Her şeyin başının eğitim bulunduğunu düşünürsek aslına bakarsak metaforun önemine eğitimden başlasak daha iyi benzer biçimde duruyor. Metafor, bilinmeyen şeylerin öğretilmesi için bir teknik; öğrenilen bilgilerin akılda kalması için de bir vasıta aslına bakarsak. Kuvvetli bir öğrenme aracı olmasıyla birlikte bununla birlikte öğretme aracıdır da. Peki eğitimde metafordu önemi nereden kaynaklanıyor?
İlk önemi yaratıcılığa sağlamış olduğu katkı. Metafor, yaratıcılığı artırıyor ve düşünme yetilerini geliştirerek bunu dile yansıtıyor. Dil becerisiz de eğitimin temelini sağlamlaştırıyor.
Anlaşılması zor kavramları daha kolay anlaşılabilir hale getiriyor. Soyut olan terimi elde tutmak imkânsız, akılda tutmak muamma. Sadece soyut olanı somut olarak anlatırsak zorun kolay yolunu bulmuş oluyoruz.
Öğrenme sürecini monotonluktan çıkarır. Basit hatta bir taraftan bunaltan bile olabilen anlatımlar, öğrencilerin motivasyonuna da tesir eder. Oysa metaforlarla gelişen, renklenen bir ifade dersteki havayı da dağıtacak ve öğrencilerin etken olarak katılım sağlamalarına da olanak elde edecektir.
Zor kavramların kolay öğrenilmesini ve dahası akılda kalıcılığı arttırır. Soyut kavram uçmaya hazırdır sadece somutlaştırarak meydana getirilen anlatımlar daima akılda kalır. Bu da ezbere dayalı değil, anlatıma dayalı eğitimin temelini oluşturur.
Sorun çözme kabiliyetine kadar katkı sağlar. Bilimsel düşünme, yaratıcı olmak ve bununla beraber çözüm üretmek pek fazlaca artı kazandırır.
Metafor örnekleri
Yukarıda da bahsettiğimiz benzer biçimde metafor örneklerini pek fazlaca alanda görebiliriz. İlginç metafor örneklerini en sık gördüğümüz alanlardan biri reklam afişleri olabiliyor. Mesela aşağıdaki reklam afişini ele alalım. Uzaktan baktığımızda kırmızı bir kovanın içinden taşan patlamış mısırı çağrıştırıyor. Aslına bakarsak ilk aklımıza gelen de beyazperde oluyor. İşte bu ilk çağrışımdan hareketle New York Film Akademisi, akılda kalıcı bir metafor örneği ile karşımıza çıkıyor. Yakına geldiğimizde fotoğrafın aslına bakarsak çöpten taşan kağıtlardan oluştuğunu görüyoruz. Reklam afişinin amacı, senarist olmak isteyen yeni öğrenciler çekmek.
Bir başka örnek ise duygusal metafor. Kalbinin buz benzer biçimde bir demir bulunduğunu söyleyerek karşısındaki kişinin duygulardan, hissetmekten yoksun bulunduğunu örneklendiriyor. Metaforun kullanım alanları sınır tanımıyor ki esasen metafor için sınırınız hayal gücünüz. Mesela bir yere gittiniz tatile. Fazlaca sıcak ve siz arkadaşlarınıza oranın fazlaca sıcak bulunduğunu anlatmak istiyorsunuz. Bunun için “O denli sıcaktı ki resmen sıcaktan bunaldık.” Derseniz durumu anlatırsınız sadece fazlaca bir tesir yaratmazsınız. Eğer siz karşı tarafta hakkaten o ısı hissini vermek istiyorsanız o halde şu şekilde bir metafor yapabilirsiniz: “O denli sıcaktı ki gömlek terden üzerime yapıştı.” Ya da “O denli sıcaktı ki asfalta yumurta atsan pişer”. Bu anlatımlar akılda canlandırma ve akılda kalıcılık anlamında daha kolay kontakt elde eden örneklerdir.
Özetleyecek olursak, metafor yapmak salt “eğreltileme”ya da bir sanat değil; sözcüklerin büyüsüdür. Bu sihir için de ihtiyacınız olan tek şey zekâ ve hayal gücü harmanıdır.