Endemik

• endemik

  Ödat

  Yalnız orada yetişen

---

Yeryüzünün yalnızca belirli bölgelerinde yayılış gösteren (yaşam alanı belirli bir bölgeyle sınırı olan) canlı tür ya da cinslerine endemik denir. Endemikler, iklim değişmelerinde ve yalıtım koşullarında oluşur. Daha ilkin geniş alanlara yayılmış bir tür, iklim değişimi sonucu, ekolojik özelliklerine uygun belli bir yere çekilerek yaşamını sürdürür. Mesela, Kazdağı göknarı, yalnızca Kazdağı’nda görülür.

Endemik kelimesi Yunanca endomos (indigenous) kelimesinden gelir. Yerli, o yere ilişik anlama gelir. endemizm de bir nebat türünün o yere ilişik olması durumudur. bir nebat, sınırları belli dar bir alanda yayılış gösterirse o bitkiye endemik nebat denir.

Endemik bitkiler 4 grupta toplanır:

1 – Paleoendemikler: dizgesel olarak izole edilmiş taksonlardır. Ihtimaller içinde atasal taksonlar ile ilişkileri kesilmiş, köken buldukları alanla ilişkileri kopmuştur.
2 – Şizoendemikler: Ortak orjinli olup kardeş yada aynı ebeveynden ortaya çıkan taksonlardır. Zaman içinde yayılım alanları değişmiştir.
3 – Patroendemikler: Kendileri diploid olup komşu bölgelere poliploidi yolu ile yeni taksonlar veren endemiklerdir.
4 – Apoendemikler: Atasal bir taksondan oluşmuş endemiklerdir.

Türkiye dünyadaki endemik bölgelerin en mühimleri içinde yer alır. En malum endemik tür liquidambar orientalis‘dir

Endemik Nebat Ne Demek?

Endemik, alanları belirli bir ülke yada bölgeye ilişik, mahalli, nadir ve oldukca nadir bulunan türler. Latince endemos (indigenous) kelimesinden gelir ve “yerli” anlamında kullanılır.

Endemik alan; bir ada, bir yarımada yada bir dağ olabileceği şeklinde birkaç metrekarelik alanlar da olabilir. Türkiye endemik bitkiler açısından dünyanın mühim ülkelerinden birisidir.

Türkiye’deki Bazı Endemik Nebat Türleri

Yemeklik Endemik Bitkiler

İnsanlığın beslenmesinde kilit rol oynayan tarla bitkilerinin % 30’u Anadolu’dan köken almıştır (Mesela: kiraz, badem, kayısı, buğday, nohut, mercimek, incir, lale, kardelen ve çiğdem).Ülkemiz endemik bitkilerinden bazıları kültür bitkilerini içermekte, kültür bitkileri olmayan bazı yabani bitkiler de kültür bitkileriyle beraber yiyecek malzemesi olarak kullanılabilmektedir. Türk mutfağının zenginleşmesi ve rakipsiz olması açısından bu bitkiler ehemmiyet arz etmektedir.

Orkide :
Vatanımızda endemik orkide çeşitleri vardır. Bunlardan sahlep yapılabilmekte, K. Maraş ilinde ise dondurmalara katılmaktadır. Maraş Dondurmasının meşhur olmasının kaynağında orkidelerden elde edilmiş sahlep mühim rol oynamaktadır. Nitekim bu ilimizde endemik olarak Cephalanthera kotschyana, Dactylorhiza Osmanica (Osmaniye orkidesi) orkideleri yetişmektedir.Kaynakwh:

Badem:
Vatanımızda endemik badem ağaçları bulunmakta olup, bunlar Elazığ, Hakkari, Mersin, Maraş ve Van’da yetişmektedirler.

Tere:
Salatalarda kullanılan terenin vatanımızda birkaç endemik çeşidi olup, bu türler ülkemizin Adana, Bitlis, Hakkari, Kastamonu, Konya, Maraş, Niğde ve Van illerinin endemik bitkilerindendir.

Kuşkonmaz:
Mühim bir gıda maddesi olan kuşkonmaz sebzesinin ise 3 ilimizde endemik olarak bulunmuş olduğu bilinmektedir. Antalya’da Asparagus Lycicus (Likya kuşkonmazı), Konya ve Mersin’de Asparagus Coodei, Gene Konya’da Konya’nın antik dönemdeki ismiyle adlandırılan Asparagus Lycaonicus (Likonya yada Konya Kuşkonmazı)

Pancar:
Ülkemize endemik olan iki tane pancar bitkisi vardır ve adları bulundukları bölgelerle ilgilidir. Adanada Beta Adanensis (Adana pancarı) ve Çanakkalede Beta Trojana (Troya Pancarı).

Kiraz:
Ülkemiz kiraz çeşitleri açısından da endemik bitkilere haizdir. Mesela Amasya, Erzurum, Kayseri, Niğde ve Tokat illerinde Cerasus İncana, Erzincanda Cerasus Erzincanica (Erzincan kirazı), Sivas’ta Cerasus hippophaeoides türleri ülkemizin endemik kirazlarını oluşturmaktadırlar.

Nohut:
Antalya’da Cicer İsauricum, Mardinde Cicer reticulatum ülkemizin endemik nohutlarıdır.

Keten:
Dokumacılık ve yiyecek sektöründe yararlanılan keten bitkisinin endemik çeşitleri açısından ülkemiz oldukça zengindir. Birçok ilimizde bu bitkinin birkaç tane endemik olanı görülmektedir. Mesela Adanada Linum Pseudanatolicum, Amasyada (4 tane endemik) Linum ..anatolicum (Anadolu keteni), Ankarada (3 tane), Antalya’da (3 tane) Linum Pamphlyicum (Pamfilya keteni), Denizli (3 tane ) örnekleri verilebilir.

Kekik:
Endemikkekik türleri açısından da ülkemiz oldukca zengindir. Örnek olarak; Adanada Origanum amanum (Amanos kekiği), Afyonda Origanum Sipyleum (Spil kekiği), Tuncelide Origanum munzurensis (Munzur kekiği) sayılabilir.

Madımak:
Kırsal kesim insanlarımızda mühim bir yiyecek maddesi olan, hatta türkülerde bile adı geçen madımak bitkisinin vatanımızda varlıklı endemik türleri olduğu görülmektedir. Mesela Afyonda Polygonum Afyonicum (Afyon madımağı), Antalyada P. salebrosum, Kayseride Polygonum cappadocicum (Kapadokya madımağı), Muğlada P. Karacae, Samsunda Polygonum Samsunicum, (Samsun madımağı), Sivasda Polygonum Sivasicum (Sivas Madımağı) verilebilecek örneklerdir.

Armut:
Ülkemizin endemik armut çeşitleri açısından da varlıklı olduğu görülmektedir. Mesela; Antalyada Pyrus boisseriana… crenulata, Bingölde Pyrus yaltirikii, Bitlis, Diyarbakır, Samsun ve Elazığda Pyrus Syriaca, Hakkaride Pyrus Hakkairica ve P. Solicifolia (Hakkari 3 tane armut çeşidi ile en varlıklı ilimiz), Uşak’ta Pyrus Anatolica örnekleri verilebilir.

Çavdar:
Vatanımızda bir tane endemik çavdar bitkisi vardır (Secale cereale …ancestrale). Bu bitkimiz Ağrı, Bingöl, Gümüşhane, Kars, Kayseri, Mardin, Muş; Nevşehir, Tunceli ve Van illerinde naturel olarak yetişmektedir.

Çemen:
Çemenin varlıklı endemik türleri Anadoluda bulunmaktadır. Mesela Ankara, Bilecik, Muğla ve Urfada trigonella Cretica, Antalyada Trigonella Lycica (Likya çemeni), Mersin’de Trigonella cilicica (Kilikya çemeni), Muğla ve Bursada T. Sirjaevii örnek gösterilebilir.

Üvez:
Türkiyenin tek endemik üvez çeşidi Rize ilinde bulunmaktadır: Sorbus caucasica var. yaltirikii. Sadece bu üvez türünün korunması gerekmekte olup yok olma tehlikesi altındadır.

Adaçayı:
Ülkemiz endemik adaçayı türleri açısından oldukca zengindir. Bir oldukca ilimizde birden fazla endemik adaçayı türleri bulunmaktadır. Örnek vermek gerekirse; Adanada Salvia cilicica (Kilikya adaçayı), Afyonda Salvia Pisidica (Pisidya adaçayı), Aydın ve İzmirde Salvia Smyrnaea (İzmir adaçayı), Malatyada Salvia… euphratica (Fırat adaçayı), Yozgatta Salvia Yosgadensis (Yozgat adaçayı) garip adlı adaçaylarıdır.

Safran:
Literatürdeki adı Crocus(Çiğdem) olan safran bitkisi Safranbolu’da yetişmektedir. Safran, bölgesel bir yiyecek olan Zerde Tatlısı ve pilavlarda kullanılmaktadır. Safranbolu ve çevresi de endemik Çiğdem çeşitleri açısından zengindir (Crocus Ancyrensis, Crocus Biflorus, Crocus Danfordae, Crocus Abantensis, Crocus Pastolazzae).

Turp:
icotia carnosula adlı turpgiller ailesine mensup endemik bir nebat Antalya ve Muğla’da yetişmekte, yöre insanı bu bitkiyi taze yada pişirerek yemektedir.

---